Blog

Puryzm

9 lipca 2023

Cały czas używamy obcych słów w naszej mowie. Używamy ich bez zastanowienia i nawet nie bierzemy pod uwagę, że mogą one szkodzić lub zanieczyszczać język polski.

Puryści, którzy są oddani ochronie rodzimego języka, postrzegają wprowadzanie obcych słów jako zbrodnię przeciwko niematerialnej kulturze.

SPIS TREŚCI

Czym jest puryzm językowy?Puryzm językowy - rodzajePuryzm językowy: zjawisko pozytywne czy negatywne?Puryzm językowy w polszczyźniePuryzm w innych językachIslandiaNiemcyKoreaStąpanie po cienkim lodzie

Czym jest puryzm językowy?

Definicja puryzmu może się różnić w zależności od tego, gdzie została znaleziona. W szerokim znaczeniu jest to postawa negatywna wobec zmian w języku obcym. W węższym znaczeniu niechęć zwolenników ogranicza się tylko do elementów obcych. Zjawisko to występuje w wielu odmianach.

Puryści byli aktywni od wieków, ale Internet sprawił, że ich głosy stały się bardziej widoczne. Zawsze stawiali sobie za cel ochronę czystości języka (postrzeganego w sposób specyficzny dla danej osoby lub organizacji), dążąc do jego zachowania poprzez eliminację obcych elementów. Uważają swoje działania za konieczne, a czasem nawet heroiczne. Nazywają je "de-językowaniem" lub "usuwaniem języka".

Cały czas używamy obcych słów, takich jak cool, ok i sorry. Używamy ich bez zastanowienia i nawet nie bierzemy pod uwagę, że mogą one szkodzić lub zanieczyszczać język polski.

Puryści, którzy są oddani ochronie rodzimego języka, postrzegają wprowadzanie obcych słów jako zbrodnię przeciwko niematerialnej kulturze.

SPIS TREŚCI

Czym jest puryzm językowy?Puryzm językowy - rodzajePuryzm językowy: zjawisko pozytywne czy negatywne?Puryzm językowy w polszczyźniePuryzm w innych językachIslandiaNiemcyKoreaStąpanie po cienkim lodzie

Czym jest puryzm językowy?

Definicja puryzmu może się różnić w zależności od tego, gdzie została znaleziona. W szerokim znaczeniu jest to postawa negatywna wobec zmian w języku obcym. W węższym znaczeniu niechęć zwolenników ogranicza się tylko do elementów obcych. Zjawisko to występuje w wielu odmianach.

Puryści byli aktywni od wieków, ale Internet sprawił, że ich głosy stały się bardziej widoczne. Zawsze stawiali sobie za cel ochronę czystości języka (postrzeganego w sposób specyficzny dla danej osoby lub organizacji), dążąc do jego zachowania poprzez eliminację obcych elementów. Postrzegają swoje działania jako konieczne i heroiczne, odnosząc się do nich na przykład jako do "oczyszczania" lub "usuwania języka".

Puryzm językowy: rodzaje

Według Andrzeja Marcowskiego, językoznawcy i leksykografa, puryzm językowy nie występuje w jednorodnej formie. Jest to raczej złożone zjawisko, które można podzielić na kilka dominujących typów:

• Puryzm nacjonalistyczny (nacjonalizm) dąży do wyeliminowania wszelkich zapożyczeń z języków obcych, zwłaszcza rusycyzmów i germanizmów. Jego celem jest ich całkowite wyeliminowanie. Postawa ta opiera się na przekonaniu, że żadne słowo nie może być przetłumaczone na nasz język ojczysty.
• Tradycjonalistyczny puryzm jest ściśle związany z konserwatyzmem. Uważają oni, że język nie powinien być zmieniany; tradycyjne słownictwo i wyrażenia powinny być wybierane w celu zachowania jego czystości.
• Egocentryczny puryzm jest domeną tych, którzy wierzą, że są lepsi w używaniu swojego ojczystego języka niż inni. Są przekonani, że tylko zwroty, konstrukcje lub słowa, których używają, mogą być używane powszechnie. Taka postawa jest na szczęście rzadkością.
• Puryzm elitarny to negatywne nastawienie do form, które różnią się od "standardu", tj. języka używanego przez określoną klasę społeczną (zwykle inteligencję). Elitarni puryści sprzeciwiają się m.in. mowie młodzieżowej, zawodowej i oficjalnej, a także wszelkiego rodzaju slangom.

Puryzm językowy: zjawisko pozytywne czy negatywne?

Podobnie jak w przypadku innych zjawisk językowych, niemożliwe jest udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Przeciwnicy puryzmu twierdzą, że język jest z natury zmienny, a pojęcie czystości w tej dziedzinie nie istnieje. Czasami nawet podejrzewają wysiłki miłośników tej postawy o przejawianie skrajnego nacjonalizmu i nietolerancji. Z drugiej strony puryści zauważają, że mają pozytywny wpływ na standaryzację i rewitalizację języków (zwłaszcza języków mniejszości).

Puryzm językowy w języku polskim

Już żyjący w XVI wieku Mikołaj Rej wiedział, "że Polacy nie gęsi, iż swój język mają" i zachęcał do używania ojczystego języka w piśmie. Podobna motywacja przyświecała późniejszym purystom, którzy nie widzą potrzeby "zanieczyszczania" języka polskiego zbędnymi (ich zdaniem) elementami.

Na temat czystości i poprawności języka polskiego wydano niezliczoną ilość książek. Na szczególną uwagę zasługuje XIX-wieczne dzieło Fryderyka Kazimierza Skobla, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i lekarza, zatytułowane "Język polski. O skazaniu jezyka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej, osobliwie w Galicyi. W pracy tej skupia się na nadmiernym używaniu słów pochodzenia niemieckiego, bezpośrednich kalkach z tego języka i pleonazmach.

W XIX i na początku XX wieku powstało wiele słowników przedstawiających zapożyczenia i ich polskie odpowiedniki. Przykładowe tytuły to: Slownik podreczny wyrazow obcych i rzadkich w jezyku polskim uzywany przez Ksawerego Lukaszewskiego oraz Oczyszciciel mowy polskiej czyli slownik obcoslow skladajacych sie blisko z 10,000 wyrazow i wyrazen z obcych mow utworzonych a w pismie i mowie polskiej niepotrzebnie uzywane, oraz z wyrazow gminnych, przestarzalych i ziemszczyn w roznych okolicach Polski uzywane z wyslowieniem i objasnieniem polskimm opracowany przez E.S. Kortowicza.

Obecnie w języku polskim brakuje szeroko zakrojonych działań purystycznych. Podejmowane są za to działania promujące poprawność językową. Przykładem mogą być popularne programy prowadzone przez profesorów Jana Miodka i Jerzego Bralczyka czy cykliczne wydarzenia: Dyktando Uniwersyteckie Uniwersytetu Szczecińskiego i wzorowane na nim akcje organizowane przez inne uczelnie.

Puryzm w innych językach

Puryzm językowy w Polsce znamy z autopsji - gdzieniegdzie, w życiu zawodowym czy prywatnym, spotykamy zwolenników i przeciwników tej postawy. Jak jednak kwestia ta wygląda za granicą? Czy możliwe jest zachowanie całkowitej czystości danego języka?

Islandia

Islandczycy uważani są za jednych z najbardziej zagorzałych purystów językowych. Najstarsza wzmianka o dbałości o czystość mowy pojawiła się na tej niewielkiej wyspie już w 1609 roku. Sprawa jest tam traktowana bardzo poważnie, więc możemy zapomnieć o zjedzeniu hot doga czy pizzy w Reykjaviku (zamiast tego czekać na nas będzie gorący pylsur i flatbaka). Jeśli jednak opanujemy język islandzki w stopniu komunikatywnym, to bez większego trudu przeczytamy teksty pochodzące sprzed kilkuset lat.

Za czystość języka islandzkiego odpowiada między innymi Instytut Arniego Magnussona oraz rząd tego kraju. Puryści będą zadowoleni wiedząc, że zamiast zapożyczać obce słowa, nowe słowa są tworzone zgodnie z zapotrzebowaniem na podstawie języka staroislandzkiego i staroislandzkiego. Ponadto podejmowane są wysiłki w celu zastąpienia słownictwa zapożyczonego z wcześniejszych epok (głównie z języka duńskiego) słownictwem, które brzmi bardziej rodzimie.

Niemcy

W Niemczech puryzm językowy był szczególnie popularny w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Dziś zjawisko to postrzegane jest jako przejaw nacjonalizmu, sprzyjający wzmocnieniu świadomości narodowej. Główną organizacją zajmującą się walką z zapożyczeniami było Powszechne Stowarzyszenie Języka Niemieckiego, którego działalność trwała od 1885 do 1939 roku. Tworzyło ono ogromne słowniki wyrazów obcego pochodzenia, które później pomagały w wymianie słownictwa na rodzime lub przyswojone. Skala tego zjawiska nie była spotykana nigdzie indziej.

Korea

Na celowniku tamtejszych purystów językowych na pierwszym miejscu znalazły się zapożyczenia z języka japońskiego. Ma to związek z burzliwą historią łączącą oba kraje. Główne różnice językowe między Koreą Południową a Północną dotyczą właśnie elementów obcego pochodzenia (w tym drugim kraju zostały one całkowicie wyeliminowane i zastąpione rodzimymi odpowiednikami).

Narodowy Instytut Języka Koreańskiego, założony w 1991 roku, jest odpowiedzialny za czystość językową w Korei Południowej. Jednym z jego zadań jest prowadzenie słownika słów obcego pochodzenia wraz z rodzimymi odpowiednikami, wybieranymi w głosowaniu internetowym.

Puryzm językowy - rodzaje

Według językoznawcy i autora słowników Andrzeja Markowskiego puryzm językowy nie jest zjawiskiem jednorodnym; można w nim wyróżnić kilka dominujących typów:

• Puryzm nacjonalistyczny (narodowy) - skierowany jest przeciwko wszelkim zapożyczeniom z języków obcych (zwłaszcza rusycyzmom, germanizmom, a ostatnio anglicyzmom). Za swój cel przyjmuje ich całkowitą eliminację. Zwolennicy tej postawy uważają, że nie ma słów, których nie dałoby się przetłumaczyć na język ojczysty.
• Tradycjonalistyczny puryzm - jest silnie związany z konserwatyzmem. Jego sympatycy uważają, że język nie powinien się zmieniać; należy wybierać tradycyjne słownictwo i zwroty, aby zachować jego czystość.
• Puryzm egocentryczny - jest domeną osób, które uważają, że opanowały posługiwanie się językiem ojczystym lepiej niż inni. Żyją w przekonaniu, że tylko te zwroty, konstrukcje czy słowa, których używają, powinny być dopuszczone do powszechnego użytku. Na szczęście taka postawa jest rzadkością.
• Puryzm elitarny - to negatywne nastawienie do form odbiegających od języka "standardowego", czyli używanego przez określoną warstwę społeczną (z reguły wywodzącą się z inteligencji). Puryści elitarni sprzeciwiają się m.in. mowie młodzieżowej, zawodowej i oficjalnej, a także wszelkiego rodzaju slangom.

Puryzm językowy: zjawisko pozytywne czy negatywne?

Podobnie jak w przypadku innych zjawisk językowych, niemożliwe jest udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Przeciwnicy puryzmu twierdzą, że język jest z natury zmienny, a pojęcie czystości w tej dziedzinie nie istnieje. Czasami nawet podejrzewają wysiłki miłośników tej postawy o przejawianie skrajnego nacjonalizmu i nietolerancji. Z drugiej strony puryści zauważają, że mają pozytywny wpływ na standaryzację i rewitalizację języków (zwłaszcza języków mniejszości).

Puryzm językowy w języku polskim

Już żyjący w XVI wieku Mikołaj Rej wiedział, "że Polacy nie gęsi, iż swój język mają" i zachęcał do używania ojczystego języka w piśmie. Podobna motywacja przyświecała późniejszym purystom, którzy nie widzą potrzeby "zanieczyszczania" języka polskiego zbędnymi (ich zdaniem) elementami.

Na temat czystości i poprawności języka polskiego wydano niezliczoną ilość książek. Na szczególną uwagę zasługuje XIX-wieczne dzieło Fryderyka Kazimierza Skobla, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i lekarza, zatytułowane "Język polski. O skazaniu jezyka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej, osobliwie w Galicyi. W pracy tej skupia się na nadmiernym używaniu słów pochodzenia niemieckiego, bezpośrednich kalkach z tego języka i pleonazmach.

W XIX i na początku XX wieku powstało wiele słowników przedstawiających zapożyczenia i ich polskie odpowiedniki. Przykładowe tytuły to: Slownik podreczny wyrazow obcych i rzadkich w jezyku polskim uzywany przez Ksawerego Lukaszewskiego oraz Oczyszciciel mowy polskiej czyli slownik obcoslow skladajacych sie blisko z 10,000 wyrazow i wyrazen z obcych mow utworzonych a w pismie i mowie polskiej niepotrzebnie uzywane, oraz z wyrazow gminnych, przestarzalych i ziemszczyn w roznych okolicach Polski uzywane z wyslowieniem i objasnieniem polskimm opracowany przez E.S. Kortowicza.

Obecnie w języku polskim brakuje szeroko zakrojonych działań purystycznych. Podejmowane są za to działania promujące poprawność językową. Przykładem mogą być popularne programy prowadzone przez profesorów Jana Miodka i Jerzego Bralczyka czy cykliczne wydarzenia: Dyktando Uniwersyteckie Uniwersytetu Szczecińskiego i wzorowane na nim akcje organizowane przez inne uczelnie.

Puryzm w innych językach

Puryzm językowy w Polsce znamy z autopsji - gdzieniegdzie, w życiu zawodowym czy prywatnym, spotykamy zwolenników i przeciwników tej postawy. Jak jednak kwestia ta wygląda za granicą? Czy możliwe jest zachowanie całkowitej czystości danego języka?

Islandia

Islandczycy uważani są za jednych z najbardziej zagorzałych purystów językowych. Najstarsza wzmianka o dbałości o czystość mowy pojawiła się na tej niewielkiej wyspie już w 1609 roku. Sprawa jest tam traktowana bardzo poważnie, więc możemy zapomnieć o zjedzeniu hot doga czy pizzy w Reykjaviku (zamiast tego czekać na nas będzie gorący pylsur i flatbaka). Jeśli jednak opanujemy język islandzki w stopniu komunikatywnym, to bez większego trudu przeczytamy teksty pochodzące sprzed kilkuset lat.

Za czystość języka islandzkiego odpowiada między innymi Instytut Arniego Magnussona oraz rząd tego kraju. Puryści będą zadowoleni wiedząc, że zamiast zapożyczać obce słowa, nowe słowa są tworzone zgodnie z zapotrzebowaniem na podstawie języka staroislandzkiego i staroislandzkiego. Ponadto podejmowane są wysiłki w celu zastąpienia słownictwa zapożyczonego z wcześniejszych epok (głównie z języka duńskiego) słownictwem, które brzmi bardziej rodzimie.

Niemcy

W Niemczech puryzm językowy był szczególnie popularny w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Dziś zjawisko to postrzegane jest jako przejaw nacjonalizmu, sprzyjający wzmocnieniu świadomości narodowej. Główną organizacją zajmującą się walką z zapożyczeniami było Powszechne Stowarzyszenie Języka Niemieckiego, którego działalność trwała od 1885 do 1939 roku. Tworzyło ono ogromne słowniki wyrazów obcego pochodzenia, które później pomagały w wymianie słownictwa na rodzime lub przyswojone. Skala tego zjawiska nie była spotykana nigdzie indziej.

Korea

Na celowniku tamtejszych purystów językowych na pierwszym miejscu znalazły się zapożyczenia z języka japońskiego. Ma to związek z burzliwą historią łączącą oba kraje. Główne różnice językowe między Koreą Południową a Północną dotyczą właśnie elementów obcego pochodzenia (w tym drugim kraju zostały one całkowicie wyeliminowane i zastąpione rodzimymi odpowiednikami).

Narodowy Instytut Języka Koreańskiego, założony w 1991 roku, jest odpowiedzialny za czystość językową w Korei Południowej. Jednym z jego zadań jest prowadzenie słownika słów obcego pochodzenia wraz z rodzimymi odpowiednikami, wybieranymi w głosowaniu internetowym.

Stąpanie po cienkim lodzie

Granica między dbałością o poprawność językową a puryzmem bywa czasem bardzo cienka. Dlatego najlepiej po prostu zachować umiar i nie dać się ponieść nadmiernym emocjom. Wzdryganie się na dźwięk usłyszanego na ulicy "okej" (czy bardziej ekstrawaganckiego "spiulkolot") raczej nie jest skutecznym sposobem dbania o język ojczysty. Zamiast tego możemy starać się dbać o nasz sposób mówienia, staranniej dobierając słowa i uważając na poprawność naszej wypowiedzi, a w razie wątpliwości konsultować się ze specjalistami.

Masz wątpliwości, czy zapożyczenia pojawiające się w Twoich tekstach powinny zostać zachowane w tłumaczeniu, czy zastąpione odpowiednikami z języka obcego? Nie przejmuj się tym - zleć pracę profesjonalnym tłumaczom. Nasi specjaliści sami podejmą właściwą decyzję i uchronią Cię przed popełnieniem błędu.

Stąpanie po cienkim lodzie

Granica między dbałością o poprawność językową a puryzmem bywa czasem bardzo cienka. Dlatego najlepiej po prostu zachować umiar i nie dać się ponieść nadmiernym emocjom. Wzdryganie się na dźwięk usłyszanego na ulicy "okej" (czy bardziej ekstrawaganckiego "spiulkolot") raczej nie będzie skutecznym sposobem dbania o język ojczysty. Zamiast tego możemy starać się dbać o nasz sposób mówienia, staranniej dobierając słowa i uważając na poprawność wypowiedzi, a w razie wątpliwości konsultować się ze specjalistami.

Masz wątpliwości, czy zapożyczenia pojawiające się w Twoich tekstach powinny zostać zachowane w tłumaczeniu, czy zastąpione odpowiednikami z języka obcego? Nie przejmuj się tym - zleć pracę profesjonalnym tłumaczom. Nasi specjaliści sami podejmą właściwą decyzję i uchronią Cię przed popełnieniem błędu.